गेल्या अनेक वर्षांपासून एक विचित्र, वेदनादायक आणि लज्जास्पद प्रथा आपल्या मराठी समाजात रूढ झाली आहे – आषाढ अमावस्येला ‘गटारी’ म्हणून संबोधण्याची. एकेकाळी देवांच्या पूजेसाठी, घरात दिवे लावून सकारात्मक ऊर्जा पसरवण्यासाठी साजरा केला जाणारा दिवस, आज हळूहळू दारू, मटण, धिंगाणा आणि अपसंस्कृतीचा उत्सव बनतो आहे. आणि हे सर्व होतंय, आपल्याच हातून... आपल्या मूळ परंपरेला हरताळ फासून!
शास्त्र सांगतं की अमावस्येच्या रात्री नकारात्मक शक्ती अधिक सक्रिय असतात. म्हणून या रात्री दिवे लावणे, पूजन करणे आणि मंत्रजप, स्तोत्रपठण करणे यांना विशेष महत्व आहे. या दिवशी घरात जास्त प्रकाश असावा म्हणून दीप पूजनाची प्रथा आहे. आषाढ महिन्याचा शेवट असल्यामुळे, पावसामुळे वातावरणात निर्माण होणारी आर्द्रता, जंतुसंसर्ग, मानसिक अस्वस्थता यावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी दीपपूजन हे एक प्रकारचं वैज्ञानिक शुद्धीकरण मानलं जातं.
पण आज त्याच दिवशी आपण काय करतो? हॅपी गटारी म्हणत मद्यपान, मांसाहार, आणि उथळ हशा-मस्करी! दिव्यांच्या पूजनाच्या दिवशी आपण गटारीत झेप घेतो – हे आपल्या समाजाच्या अधःपतनाचे लक्षण नाही का?
गटारी साजरी करणाऱ्या काहींचं म्हणणं असतं की, "आता चातुर्मास सुरू होतो, चार महिने संयम ठेवायचा, म्हणून शेवटचं एकदा धमाल करतो." पण गटारी म्हणजे धमाल का? मद्यपान, मांसाहार, बेशिस्त नाच-गाणं, अंगात येणं, एकमेकांना शिवीगाळ – ह्या गोष्टी आपल्याला खरंच गर्वाने मिरवाव्या वाटतात का?
चातुर्मास सुरू होणं म्हणजे आत्मशुद्धीचा काळ सुरू होणं. श्रीविष्णू योगनिद्रेत जातो, देव-कार्य, मांगल्य कार्य बंद होतात. हा काळ संयमाचा, स्वाध्यायाचा, उपासनेचा आहे. चार महिने शरीराला, मनाला आणि आत्म्याला विश्रांती देण्याचा, चिंतन-मनन करण्याचा काळ आहे. या काळाचा प्रारंभ आपण अशा अशुद्धतेने का करतो? गटारीचा उद्देश खरंच धार्मिक आहे की आपल्या आळशी मनाने तयार केलेलं एक सोयीस्कर कारण?
आजही भारतात अनेक ठिकाणी, विशेषतः तमिळनाडू, कर्नाटक, केरळ अशा राज्यांमध्ये अशा प्रकारचे धार्मिक दिवस अतिशय साधेपणाने, भक्तिभावाने साजरे होतात. आपल्याच महाराष्ट्रात अनेक घरोघरी दिव्यांच्या पूजनासाठी संध्याकाळी ओवाळी केली जाते. दिव्यांना कुंकू, हळद, फुलं, फळं वाहिली जातात. सासू सूनबाईंचे डोळे भरून येतात, कारण हा दिवस त्यांच्या वंशाची परंपरा सांगणारा असतो. पण अशा दिवशी जर घराबाहेर दारूच्या बाटल्या, चिकन मटणाचे कंटेनर, आणि "हॅपी गटारी"च्या शुभेच्छा असलेल्या स्टिकर्सनी फोन आणि सोशल मिडिया भरलेले असतील, तर घरातले देव, दिवे आणि संस्कार काय संदेश घेतील?
मुलं मोठी होतात, आजीआजोबांकडून ते विचारतात – "आज काय सण आहे आजी?" आणि आजीला सांगावं लागतं – “गटारी.” किती वाईट वाटतं हे ऐकून. जो दिवस "दीप अमावस्या" या नावाने ओळखला गेला पाहिजे, तो "गटारी" या निंदनीय नावाने ओळखला जातोय. आणि त्यामागे आपणच कारणीभूत आहोत.
हे बदलणं आपल्या हातात आहे. आपण जर या दिवशी खरं तर दिव्यांचं पूजन केलं, घर स्वच्छ केलं, देवाच्या चरणी प्रार्थना केली, तर आपल्या पुढच्या पिढीलाही हा दिवस चांगल्या प्रकारे ओळखता येईल. संस्कृती कधीही मोठमोठ्या घोषणा देऊन जिवंत राहत नाही, ती छोट्या कृतीतून, घराघरातून, आणि रोजच्या जगण्यातून जिवंत ठेवावी लागते.
आपण जे शेवटचं खाऊन पिऊन घेण्याचं कारण सांगतो, ते ही आधीचे लोक एका मर्यादेत करत असत. पावसाळ्याच्या शेवटाकडे, नद्या दुथडी भरून वाहात असताना, लोकांना मांसाहार आणि मद्यपानासाठी मर्यादा घालावी लागत असे. त्या पूर्वीच्या काळात केवळ काही धनाढ्य लोक हे करायचे. आणि तेही घरातल्या वडीलधाऱ्यांच्या संमतीने. पण आजच्या काळात, पिढ्या बदलल्यात, संवाद हरवलेत, संस्कार विसरले गेलेत आणि सणांचा मूळ हेतू हरवला आहे.
प्रसारमाध्यमंही यात कमी दोषी नाहीत. वृत्तवाहिन्यांवर मोठ्या उत्साहात सांगितलं जातं की ‘गटारीमध्ये आज महाराष्ट्रात ५० लाख बाटल्या खपल्या!’ या बातम्या समाजाच्या भावी पिढीच्या संस्कृतीचं काय भविष्य घडवतायत?
आपण जर गटारीला गटारातच ठेवायचं ठरवलं, तर दिव्यांचा सण आपोआपच हरवेल. आणि जेव्हा प्रकाश हरवतो, तेव्हा अंधाराचे साम्राज्य सुरू होते. दिवा म्हणजे केवळ प्रकाश नव्हे, तो श्रद्धा आहे, शुद्धतेचं प्रतीक आहे, देवतांचं आवाहन आहे. अमावस्येच्या अंधाऱ्या रात्री जेव्हा एखाद्या घरी एक लहानसा पण दिवा लावला जातो, तेव्हा तो फक्त घरातच नव्हे, मनातही प्रकाश आणतो.
म्हणूनच, ही आपली सगळ्यांची सामूहिक जबाबदारी आहे – गटारी नावाच्या कृत्रिम, विकृत आणि गैरसमजूत असलेल्या "सणाला" दूर ठेवणं आणि दीप अमावस्येला ती खरी ओळख परत मिळवून देणं. आपल्या लहानग्यांना दिव्यांच्या महत्त्वाबद्दल सांगा, त्यांना समया सजवायला लावा, त्यांच्या छोट्या हातांनी पूजन करायला द्या. त्यांना "गटारी"चं नाही, "दीप अमावस्या"चं संस्कार देणं – हे आपल्या पुढच्या पिढीला दिलेलं एक मौल्यवान दान ठरेल.
आपण देवाला दिवा दाखवतो, म्हणजेच आपल्यातल्या अंधाराला दूर करण्याची तयारी करतो. मग आजच्या दिवशी, त्या अंधारालाच साजरा करणं ही किती मोठी विडंबनं आहे नाही का?
चला, या वर्षी आपण एक संकल्प करू – दीप अमावस्येला "गटारी" म्हणणं थांबवू. तो दिवस केवळ आनंदाचा, भक्तीचा आणि प्रकाशाचा ठरवू. आपल्या संस्कृतीला अपमानित करणाऱ्या प्रत्येक कृतीला थांबवू. आपण जिथे आहोत, जसे आहोत – तिथूनच सुरुवात करू.
कारण जोपर्यंत दिवा उजळतो, तोपर्यंत अंधाराचा अधिकार राहत नाही.
जय दीप, जय संस्कृती, जय महाराष्ट्र!
